Breguet XIV w lotnictwie polskim

Breguet XIV w lotnictwie polskim

 

Breguet XIVA2 z nieustalonej jednostki. Około 1922 r.

Jakiś czas temu zaprezentowałem na blogu garść informacji na temat samolotu Salmson 2A2 w służbie polskiego lotnictwa. Dziś przedstawię czytelnikom historię Bregueta XIV – maszyny o podobnych charakterystykach co Salmson 2A2, ale użytej w lotnictwie polskim w znacznie większej ilości. Na rzecz artykułu udało mi się zgromadzić 30 archiwalnych zdjęć (niektóre z nich być może publikowane po raz pierwszy) oraz 9 profili barwnych autorstwa Wojciecha Sankowskiego, który udostępnił także swoje archiwum fotografii, za co serdecznie dziękuję! 

AKTUALIZACJA 14.03.2014

Dzięki wiedzy Pana Ryszarda Kołodziejskiego udało się uzupełnić artykuł o kilka nowych informacji. Przede wszystkim niektóre osoby uwiecznione na fotografiach zostały rozpoznane, co z pewnością podnosi wartość całego artykułu. Nowe ustalenia zaznaczyłem kolorowym wyróżnieniem tekstu. Ponadto Pan Ryszard udostępnił dwa zdjęcia ze swojej kolekcji, które stanowią kolejne uzupełnienie tekstu. Serdecznie dziękuje za okazaną pomoc i podzielenie się swoją wiedzą!

Zachęcam wszystkich czytelników do wyrażania opinii i spostrzeżeń dotyczących tekstu i fotografii. Dzięki temu wiedza na temat samolotów w naszym lotnictwie może stać się pełniejsza. Apel ten tyczy się zwłaszcza zdjęć, w przypadku których niejednokrotnie wysnuwam swoje własne teorie.

Historia

Breguety XIVB2 w otoczeniu Polaków i Francuzów na lotnisku Ławica latem 1919 r.

Prototyp Bregueta XIV powstał w 1916 roku w wytwórni Louisa Bregueta w Paryżu. Samolot został skonstruowany w oparciu przede wszystkim o aspekt użytkowy. Najważniejszym kryterium konstruktorów była przydatność frontowa. Oblotu płatowca dokonał sam konstruktor, czyli wspomniany Louis Breguet. Pierwsze seryjne egzemplarze pojawiły się 1917 roku.

Breguet XIVB2 z 66. Eskadry Breguetów w locie w okolicach Poznania. 

Pilotuje Francuz Wiard. Lipiec 1919 r.

Breguet XIVB2 z 66. Eskadry Breguetów. Poznań-Ławica, lato 1919 r.

Breguety XIV zdążyły wziąć udział w I wojnie światowej. Pełniły funkcje wywiadowcze na wielu frontach Wielkiej Wojny. Stosowano je także do misji bombowych i obserwacyjnych zarówno w dzień, jak i w nocy. Po zakończeniu działań wojennych pozostały w służbie Francji oraz kilku innych krajów. Niekiedy latały aż do lat 30. XX wieku.

W lotnictwie polskim

Trzy Breguety z 3. Eskadry Wywiadowczej zakotwiczone na miejscach postojowych. Na pierwszym planie widać samolot w wersji A2, za nim stoi maszyna w wersji B2 (dobrze widoczne okienko w kabinie obserwatora). Na kadłubach częściowo widoczne godło jednostki. Oprócz personelu lotniczego na zdjęcie załapał się także pies, który spoczął na skrzydle przy zastrzale płata. Jeden z lotników ma opatrunek na twarzy, być może doznał obrażeń podczas służby, a być może przyczyna jest bardziej prozaiczna (np. chory ząb).

Do Polski Breguety XIV różnych wersji trafiły w maju 1919 roku wraz z armią generała Hallera. Podobnie jak w przypadku Salmsonów, także Breguety służyły początkowo w jednostkach francuskich, które po przeszkalaniu przez francuski personel stopniowo się polonizowały.

Za sprawą Polskiej Wojskowej Misji Zakupów działającej w Paryżu zamówiono dla Polski pierwszą partię samolotów Breguet XIV. Partię odrzucono ponieważ przybyłe maszyny nie były nowe. Francuzi przysłali samoloty używane i po remontach! Ich stan techniczny pozostawiał zbyt wiele do życzenia. Kolejne partie zostały przyjęte bez tego typu problemów.

Samoloty zakupione przez Polską Wojskową Misję Zakupów montowano w CWL, gdzie otrzymały numer typu „10”. Pierwszym zmontowanym egzemplarzem był Breguet XIVA2 nr 7308, który oznaczono numerem 10.1 (we wrześniu 1919 roku).

Breguet XIVA2 w wersji „foto”. Mokotów około 1922 r.
3. Eskadra Wywiadowcza odbierała swoje maszyny na lotnisku mokotowskim skąd odlatywały do Krakowa.

Breguety XIV zasiliły następujące jednostki:

– 1. Eskadra Wywiadowcza,

– 2. Eskadra Wywiadowcza,

– 3. Eskadra Wywiadowcza,

– 5. Eskadra Wywiadowcza,

– 10. Eskadra Niszczycielska (bombowa),

– 11. Eskadra Wywiadowcza,

– 16. Eskadra Wywiadowcza (wcześniej francuska 39. Eskadra Breguetów),

– 17. Eskadra Wywiadowcza (wcześniej francuska 59. Eskadra Breguetów) ,

– francuska 66. Eskadra Breguetów, z której samoloty trafiły następnie do Oficerskiej Szkoły Obserwatorów Lotniczych, a później do Toruńskiej Eskadry Wywiadowczej stworzonej z personelu OSOL i 4. Eskadry Wywiadowczej.

Breguet XIVB2 z 3. Eskadry Wywiadowczej z bardzo dobrze widocznym godłem jednostki – „Śmiercią grającą na skrzypcach”. Zdjęcie wykonano na lotnisku Baranowicze po powrocie z lotu bojowego 14 października 1920 roku. Samolot nosi numer fabryczny 10.41 i służył w 3. EW w okresie od 18.09.1920 do 01.11.1920. W kokpicie siedzi sierżant pilot P. Toluściak i porucznik obserwator Stanisław Ratomski. Obok maszyny pierwszy z prawej stoi dowódca 3. EW kpt. pil. D. Makijonek, a tuż obok niego (w skórzanej kurtce) pilot eskadry por. pil. T. Prauss. Jak widać lotnicy umilali sobie czas grą w golfa!

Ponownie Breguet XIVA2 z 3. Eskadry Wywiadowczej z doskonale widocznym godłem – „Śmiercią grającą na skrzypcach”. Zdjęcie wykonano w hangarze na lotnisku w Wilnie w 1921 roku. Od lewej stoją: por. B. Wąsowski, NN, NN, NN, ktp pil. D. Makijonek, kpt. pil.. T. Prauss, por. obs. St. Ratomski, ppor. obs. J. Sieczkowski.

 Śmierć grająca na skrzypcach – godło 3. Eskadry Wywiadowczej.

 

Breguet XIVA2 (nr 10.21) z 3. Eskadry Wywiadowczej. Baranowicze, październik 1920 r.

W składzie wymienionych eskadr 77 Breguetów wzięło czynny udział w wojnie polsko-ukraińskiej i polsko-bolszewickiej. Doświadczenia bojowe wykazały przydatność samolotu w walce. Sprawdził się jako lekki bombowiec i samolot rozpoznawczy.

Po zakończeniu działań wojennych z lat 1919–1921 w Polsce znalazło się 158 Breguetów XIV różnych wersji. W owym czasie była to największa liczba samolotów jednego typu w lotnictwie polskim. Zasiliły głównie 3., 12. i 16. Eskadrę Wywiadowczą, a później eskadry wywiadowcze podlegające 1. Pułkowi Lotniczemu. 

Breguet XIVA2 w locie. Czas i miejsce nieznane.

Breguet XIVA2 prawdopodobnie z 1. Pułku Lotniczego. Warszawa, Mokotów około 1923 r.

W późniejszym okresie Breguety XIV stosowano głównie do celów pomocniczych, takich jak holowanie rękawów czy pomoc dydaktyczna. W mniejszym stopniu używano ich także do treningu podstawowego pilotażu. Niektóre egzemplarze wykorzystano nawet jako samoloty rolnicze, podczas testowania metod rozpylania środków owadobójczych. Stopniowo z upływem lat Breguety wycofywano ze służby i nie podejmowano ich remontów.

Najdłużej latały trzy Breguety XIV (10.40, 10.51 i 10.90) przebudowane na sanitarki. Maszyny te służyły w 5. Pułku Lotniczym i Lotniczej Szkole Strzelania i Bombardowania w Grudziądzu aż do 1935 roku!

Breguet XIVA2 na lotnisku Mokotów w towarzystwie pierwszych dostarczonych do Polski maszyn Potez XV. 1924 rok.

 

W Polsce używano kilku wersji samolotów Breguet XIV:

– wersja rozpoznawcza A2;

– wersja bombowa B2 – posiadała po bokach kabiny obserwatora uchylne okienka z niepalnego tworzywa i skrzydła starego typu wyposażone w klapy. W późniejszym wariancie wersji B2 stosowano nowe skrzydła bez klap i z lotkami z kompensacją rogową;

– wersja B2bis – posiadała skrzydła z mechanizacją jak w późnym wariancie B2, ale kadłub był pozbawiony okienek w kabinie obserwatora. Ponadto wyrzutniki bombowe znajdowały się pod dolnym płatem;

– wersja o wydłużonym zasięgu A2GR – wyposażona w zewnętrzne, dodatkowe zbiorniki paliwa;

– wersja sanitarna Tbis.

Breguet XIVB2 o francuskim numerze „12499” na Ławicy latem 1919 r.  Samolot nosi jeszcze oznakowanie francuskie.

Galeria

Breguet XIVA2 z 3. Eskadry Wywiadowczej uszkodzony na lotnisku w miejscowości Zwiahel (wcześniej Nowograd Wołyński) 26 kwietnia 1920 roku. Podporucznik pilot Stanisław Sułkowski i podpułkownik Julian Stachiewicz odnieśli lekkie obrażenia. J. Stachiewicz był w tym czasie szefem Wydziału Operacyjnego Sztabu Ścisłego Naczelnego Wodza. Dobrze widać numer fabryczny 10.5 (francuski 7320) i napis „PHOTO” na burcie kadłuba.

 

Dwa zdjęcia przedstawiające samoloty Breguet XIVA2 na lorach kolejowych w Baranowiczach 18.11.1920 roku. Zwracają uwagę grube, futrzane ubrania personelu. Ponownie mamy do czynienia z maszynami z 3. Eskadry Wywiadowczej. Na górnej fotografii uwieczniono samolot o numerze 10.15. Na jego kadłubie leży ppor. pil. K. Zacharewicz, z lewej obok kadłuba stoi sierż. pil. P. Toluściak – ochotnik z USA (Pittsburg) – obok niego stoi sierż. pil. W. Wojtowski z 17. Eskadry. Na jednym z kadłubów uwiecznionych na dolnym zdjęciu widać numer fabryczny 10.43. Zdjęcia wykonano w czasie przebazowywania jednostki do Warszawy.

Breguety XIVB2 z 66. Eskadry Breguetów w hangarze na Ławicy latem 1919 r. Widoczne na kadłubach godło eskadry – „Ptak Ra” w dwóch konfiguracjach: uproszczonej (samolot po lewej) i pełnej, z większą ilością szczegółów (samolot po prawej w środku).  Płatowiec po lewej ma numer „6” na ogonie i skrzydła wyposażone w klapy. Ciekawe jest również to, co dzieje się na spodzie płata maszyny w środku zdjęcia. Na francuskiej kokardzie widać wyraźnie dwa odróżniające się kwadratowe pola. Być może zdjęcie wykonano w trakcie nakładania polskich szachownic na francuskie oznaczenia.

Breguet XIVB2 nr „6” z 66. Eskadry Breguetów. 

Poznań-Ławica, lato 1919 r.

Breguet XIVB2 nr „1” z 66. Eskadry Breguetów. 

Poznań-Ławica, lato 1919 r.

Breguet XIVB2 (numer „1” na stateczniku) po twardym lądowaniu na lotnisku Ławica latem 1919 r.

Breguet XIVA2 z 3. Eskadry Wywiadowczej na lotnisku Kraków Rakowice. 1919 rok.

Breguet XIVA2 ze Szkoły Pilotów w Bydgoszczy. Około 1925 r.

Personel lotniczy kryjący się przed słońcem pod skrzydłem Bregueta XIVA2. Ciekawostką jest przedmiot leżący na skrzydle, który wygląda na lotniczy aparat fotograficzny. Na Breguetach XIV montowano aparaty dwóch modeli: Notel i Barthof (oba wykonywały zdjęcia w formacie 13×18 cm).

Breguet XIVA2 nr 10.52 rozbity na Mokotowie. Około 1922 r.

Breguet XIVA2 po kapotażu na lotnisku Lwów Lewandówka 3 lipca 1919 r. Samolot nosił numer 2374 i należał do eskadry lotniczej 4. Dywizji Strzelców gen. L. Żeligowskiego. Zwraca uwagę rzadko spotykana na kadłubie szachownica pozbawiona obramowania.

Breguet XIVA2 z ciekawym numerem „6.” po kraksie na lotnisku Bydgoskiej Szkoły Pilotów. Około 1925 r.

Niestety niewiele umiem powiedzieć o miejscu wykonania zdjęcia. Może ktoś z czytelników będzie miał jakiś pomysł? Fotografię wykonano w nieznanym miejscu wiosną 1920 roku. Z całą pewnością na zdjęciu uwieczniono dwa Breguety XIV, z których jeden ma na kadłubie godło 66. Eskadry Breguetów w wersji uproszczonej. Na stateczniku pionowym jednej z maszyn widać duży numer „9”. Ciekawa jest grupka osób (wśród nich także dzieci) w pobliżu hangaru. Wyraźnie pozują do zdjęcia, mimo że jest wykonywane z tak daleka.

Postawiony na nosie Breguet XIVA2 nr 10.11. W książce A. Morgały pt. „Samoloty wojskowe w Polsce 1918–1924” autor podaje, że samolot uległ uszkodzeniu 15 lipca 1920 roku. Być może zdjęcie zostało wykonane właśnie wtedy. Samolot był wówczas w dyspozycji majora pilota J. Kossowskiego – szefa lotnictwa 4. Armii i był przydzielony do 3. Eskadry Wywiadowczej.

 

Rozbity przy lądowaniu Breguet XIVA2 prawdopodobnie z 39. Eskadry Breguetów (później 16. Eskadra Wywiadowcza). Uwagę zwraca biało-czerwona szarfa namalowana na kadłubie. Analizując prześwitujący spod wielopolowej szachownicy numer domniemam, iż jest to maszyna o francuskim numerze „7482”, która służyła na przełomie 1919 i 1920 roku. Być może człowiek uwieczniony przy samolocie to francuski pilot maszyny?

Wrak Bregueta XIVA2 z 10. Eskadry Wywiadowczej (na kadłubie widać godło jednostki). Prawdopodobnie jest to maszyna o francuskim numerze „7328”, która służyła w 10. EW w okresie od 21 października 1919 do 10 czerwca 1920 roku, kiedy to samolot uległ zniszczeniu przy lądowaniu. Wiadomo, że jednostka stacjonowała od wiosny 1920 roku w rejonie Mozyrza (dzisiejsza Białoruś) i prawdopodobnie tam wykonano zdjęcia. Mimo poważnych uszkodzeń samolotu załoga zapewne wyszła cało z opresji. Podejrzewam, że pechowi lotnicy pozują do obu zdjęć – jeden z mężczyzn na obu fotografiach ma przy sobie laskę, co może wskazywać na konsekwencje urazu nabytego w wypadku. Na dolnym zdjęciu najprawdopodobniej widzimy D. Makijonka – dowódcę 3. EW. 

Breguet XIVA2 o numerze 10.51 sfotografowany w Dęblinie w 1930 r. Jest to  treningowo-szkolna wersja samolotu użytkowana w Eskadrze Treningowej 5. Pułku Lotniczego. W latach dwudziestych maszyna służyła w 16. Eskadrze Wywiadowczej 1. Pułku Lotniczego skąd trafiła do 5. PL. W 1933 r. samolot przebudowano do wersji sanitarnej i w tym charakterze służył do 1935 r. Na początku 1936 r. samolot skasowano (zdjęcie ze zbiorów ks. Roberta Kulczyńskiego SDB).

Breguet  XIV o numerze 7065 z 39 Eskadry Breguetów (późniejsza 16. EW). Lwów kwiecień/maj 1919 r. Samolot jeszcze przed naniesieniem polskich oznaczeń (zdjęcie ze zbiorów ks. Roberta Kulczyńskiego SDB).

Breguet XIV A2 z 16. EW rozbity podczas lądowania na lotnisku w Wilnie (14 czerwca 1920 r.). Załogę stanowili: por.pil. W. Makowski (widoczny na zdjęciu) i ppor. obs. T. Uszyński. 

Dwa Breguety XIV z 16. EW sfotografowane we wrześniu 1920 r. na lotnisku polowym Barszczówka pod Białymstokiem. Na pierwszym planie Breguet o numerze 10.40 (?).

Stoją od lewej: ppor. pil. M. Burchard, sierż. pil. J. Poteć, NN, kpt. pil. T. Dziama, ppor. pil. T. Halewski, NN, ppor. pil. J. Mickiewicz, ppor. obs. M. Blaicher, NN, ppor. obs. J. Makowiecki, ppor. obs. Z.Romanowski. 

Na drugim planie Breguet o numerze 10.44. 1 października 1920 r. załoga w składzie kpt. pil. T. Dziama i ppor. obs. Z. Romanowski wykonała na tym samolocie lot bojowy (wywiad i bombardowanie) na trasie Lida – Mińsk – Lida. W rejonie wsi Korelicze podczas bombardowania oddziałów bolszewickich zostali zaatakowani przez trzy bolszewickie Nieuporty i stoczyli z nimi walkę powietrzną (zdjęcie ze zbiorów ks. Roberta Kulczyńskiego SDB). .

Breguet XIVA2 (nr 10.71). 16. Eskadra Wywiadowcza. 
Kraków, marzec 1921 r.

  

Breguet XIVA2 z 10. Eskadry Wywiadowczej. 
Bydgoszcz, wiosna 1920 r.

 

Breguet XIVA2. Samolot z dostaw francuskich z godłem Armii 
gen. Hallera. 1919 r.

  

Breguet XIVA2 z 16. Eskadry Wywiadowczej. Kijów, maj 1920 r.

 

Breguet XIVA2 (nr 10.80) z 1. Pułku Lotniczego. 

Około 1923 roku.

Breguet XIV w miniaturze

W interesującej mnie skali 1/72 mamy do dyspozycji kilka zestawów umożliwiających zbudowanie repliki tego samolotu. Na pierwszy plan wysuwa się zdecydowanie wyrób AZ Model, który ma w swojej ofercie kilka wariantów Bregueta XIV, w tym także zestaw zawierający polskie oznaczenia. Nie miałem okazji kleić tego modelu, ale z recenzji dostępnych w Internecie wynika, że jest na dobrym poziomie. Zestawy zawierają elementy fototrawione i żywiczne, dzięki którym poziom detali jest wysoki. 

Istnieje także kilka zestawów żywicznych różnych firm: Omega Model, HR Model, CMR. Są one znacznie droższe i czasami trudno dostępne. W każdym razie warto wiedzieć, że jest taka alternatywa. Należy także wspomnieć o „shortrunowym” wtryskowym zestawie firmy Pegasus.

 CMR

Osobiście gdy przyjdzie mi zmierzyć się z tematem Bregueta XIV w miniaturze zdecyduję się na zestaw AZ Model.

Źródła:
A. Morgała, Samoloty wojskowe w Polsce 1918–1924, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 1997.
T. Królikiewicz, Polski samolot i barwa 1918–1939, ZP Grupa, Piekary Śląskie 2009.